"Χρήμα: Η αλλοτριωμένη ικανότητα του ανθρώπινου γένους"

"Έξω φτώχεια, μιλάει ο παράς,
και είμαι φίνος - φίνος και παλληκαράς"

Ο ΚΟΥΜΠΑΡΑΣ: Ένα λαϊκό τραγούδι του Απ. Καλδάρα
στο οποίο συμπυκνώνεται λες, όλη η περί του χρήματος
φιλοσοφία, έγινε η αφορμή αυτής της ανάρτησης.

Ο κουμπαράς
Στίχοι: Απόστολος Καλδάρας
Μουσική: Απόστολος Καλδάρας
Ερμηνεία: Σωτηρία Μπέλλου

Κάντε τόπο να περάσω,
πριν τα κάνω όλα γυαλί,
εγώ κανέναν πια δε λογαριάζω,
έχω πιάσει - έχω πιάσει την καλή.

Έξω φτώχεια, μιλάει ο παράς,
και είμαι φίνος - φίνος και παλληκαράς

.......

Ο φετιχισμός του εμπορεύματος και του χρήματος .

Η αποξενωμένη εργασία, που χωρίζει τον άνθρωπο από τον καρπό της δραστηριότητάς του, μεταβάλλει τις πραγματικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων σε σχέσεις ανάμεσα σε πράγματα (αντικείμενα). Με τη διαδικασία αυτή της αντικειμενοποίησης, όπου το ανθρώπινο στοιχείο (εργασία) μετατρέπεται σε υλικό αντικείμενο, ξένο προς τον άνθρωπο, δηλαδή σε εμπόρευμα, όλες οι σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπους καταντούν λειτουργία του χρήματος. Στο σύγχρονο κόσμο η παραγωγή εμπορευμάτων εμφανίζεται ως τελικός σκοπός του ανθρώπου και ο πλούτος, το χρήμα, ως τελικός σκοπός της παραγωγής. Έτσι το εμπόρευμα και το χρήμα, επιβεβαιώνονται από τον άνθρωπο, ως αυθύπαρκτες δυνάμεις και αξίες. Το εμπόρευμα εξουσιάζει τον άνθρωπο και όλες οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων εμφανίζονται με τη μορφή σχέσεων ανάμεσα σε εμπορεύματα, ανάμεσα σε πράγματα, δηλαδή με τη μορφή δυνάμεων όχι ανθρώπινων, αλλά φυσικών και υπερφυσικών δυνάμεων τυφλής αναγκαιότητας.

Ο Μαρξ στο «Κεφάλαιο» ονομάζει αυτό το φαινόμενο φετιχισμό του εμπορεύματος:

Ο Μαρξ προσδιόρισε το εμπόρευμα ως μια αντιφατική ενότητα αξίας χρήσης και (ανταλλακτικής) αξίας. Αυτή η διπλή φύση του εμπορεύματος είναι απόρροια της διπλής φύσης της ίδιας της εργασίας. Δηλαδή, από τη μια είναι συγκεκριμένη εργασία και πηγή της αξίας χρήσης των εμπορευμάτων και από την άλλη είναι αφηρημένη εργασία και η πηγή της αξίας των εμπορευμάτων.

ΧΡΗΜΑ: το φετίχ του φετιχισμού των εμπορευμάτων.

Χρήμα: «Η αλλοτριωμένη ικανότητα του ανθρώπινου γένους»

"...Το χ ρ ή μ α, στο βαθμό που κατέχει την ι δ ι ό τ η τ α να μπορεί να αγοράζει κάθε τι και να ιδιοποιεί όλα τα α ν τ ε ι κ ε ί μ ε ν α, είναι α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο με την μεγαλύτερη αξία. Η καθολικότητα αυτής της ιδιότητας, είναι η βάση της παντοδυναμίας του χρήματος…"

Το χρήμα, λοιπόν, ως το «γενικό ισοδύναμο όλων των εμπορευμάτων», γίνεται το φετίχ του φετιχισμού των εμπορευμάτων. Ο Καρλ Μαρξ στα «Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα»,* ερμηνεύοντας αποσπάσματα έργων του Σαίξπηρ και του Γκαίτε (Τίμων ο Αθηναίος και Φάουστ), δείχνει με έξοχο και παραστατικό τρόπο, το πώς μέσω του χρήματος, η κοινωνική δύναμη αντιστρέφεται σε ατομική δύναμη των κατόχων του χρήματος. Πώς το χρήμα μεταστρέφει κάθε μια από τις ουσιαστικές δυνάμεις του ανθρώπου στα αντίθετά τους. "...Αυτό που υπάρχει για μένα μέσα από τον σύνδεσμο του χ ρ ή μ α τ ο ς, αυτό που μπορεί να πληρώσει το χρήμα, αυτό ακριβώς είμαι εγώ, ο κάτοχος του χρήματος. Οι ιδιότητες του χρήματος είναι δικές μου, εμένα του κατόχου, ιδιότητες και ουσιαστικές δυνάμεις. Έτσι αυτό που ε ί μ α ι και αυτό που μ π ο ρ ε ί ν α κ ά ν ω, σε καμιά περίπτωση δεν καθορίζεται από την ατομικότητα μου. Ε ί μ α ι άσχημος, αλλά μπορώ ν’ αγοράσω την π ι ο ό μ ο ρ φ η γυναίκα. Πράγμα που σημαίνει ότι δεν είμαι ά σ χ η μ ο ς, γιατί το αποτέλεσμα της α σ χ ή μ ι α ς, απωθητική της δύναμη, εξουδετερώνεται από το χρήμα. Είμαι κ ο υ τ σ ό ς , αλλά το χρήμα μου με προμηθεύει είκοσι τέσσερα πόδια. Κατά συνέπεια δεν είμαι κουτσός. Είμαι κακός, ανυπόληπτος, ασυνείδητος και κουτός άνθρωπος, το χρήμα, όμως είναι ευυπόληπτο, και το ίδιο και ο κάτοχός του. Το χρήμα είναι το μεγαλύτερο καλό, κατ’ ακολουθία και ο κάτοχός του είναι καλός. Επιπρόσθετα, το χρήμα με γλυτώνει από τον κόπο να είμαι ανυπόληπτος, έτσι υπολογίζομαι για τίμιος και ειλικρινής. Είμαι ά μ υ α λ ο ς, αν όμως το χρήμα είναι ο π ρ α γ μ α τ ι κ ό ς ν ο υ ς, όλων των πραγμάτων, πως είναι δυνατόν ο κάτοχος του να είναι άμυαλος; Κάτι περισσότερο, ο κάτοχος του χρήματος μπορεί ν’ αγοράσει έξυπνους ανθρώπους για λογαριασμό του. Συνεπώς έχει εξουσία πάνω σε έξυπνους ανθρώπους, εξυπνότερους από αυτόν. Με το χρήμα μπορώ να έχω κάθε τι που επιθυμεί η ανθρώπινη καρδιά. Δεν είμαι έτσι κάτοχος όλων των ανθρώπινων ικανοτήτων; Δεν αντιστρέφει, λοιπόν, το χρήμα όλες μου τις ανικανότητες σε ικανότητες; Αν το χ ρ ή μ α είναι δεσμός που δένει εμένα με την α ν θ ρ ώ π ι ν η ζωή και την κοινωνία σε μένα, που συνδέει εμένα με την φύση και τον άνθρωπο, δεν είναι τότε το χρήμα ο δεσμός όλων των δ ε σ μ ώ ν; Δεν είναι σε θέση να δέσει και να λύσει όλους τους δεσμούς; Δεν είναι, λοιπόν, το καθολικό μέσο του δ ι α χ ω ρ ι σ μ ο ύ Είναι το σ τ ο ι χ ε ί ο τ ο υ δ ι α χ ω ρ ι σ μ ο ύ και το πραγματικό σ υ γ κ ο λ λ η τ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο, είναι η χημική δύναμη της κοινωνίας. Ο Σαίξπηρ τονίζει ιδιαίτερα τις πάρα κάτω δυο ιδιότητες του χρήματος:

1.Είναι η ορατή θεότητα, η μεταμόρφωση όλων των ανθρώπινων και φυσικών ιδιοτήτων στα αντίθετά τους, η καθολική σύγχυση και αντιστροφή των πραγμάτων, συμφιλιώνει τ' αδύνατα.

2.Είναι η καθολική πόρνη, ο καθολικός μαστροπός ανθρώπων και εθνών.

Η αντιστροφή και η σύγχυση όλων των ανθρώπινων και φυσικών ιδιοτήτων, η συμφιλίωση των αδυνάτων, η θ ε ί α δύναμη του χρήματος βρίσκεται στη φύση του, σαν αποξενωμένη και αλλοτριωτική ε ι δ ο λ ο γ ι κή ο υ σ ί α του ανθρώπου που αλλοτριώνεται η ίδια πουλώντας τον εαυτό της. Είναι η αλλοτριωμένη ικανότητα του ανθρώπινου γένους. Αυτό που εγώ σαν άνθρωπος δεν μπορώ να κάνω, δηλαδή, αυτό που όλες οι ατομικές μου δυνάμεις δεν μπορούν να κάνουν, μπορώ να το κάνω με την βοήθεια του χ ρ ή μ α τ ο ς. Έτσι το χρήμα μεταμορφώνει κάθε μία από τις ουσιαστικές αυτές δυνάμεις σε κάτι που δεν είναι οι ίδιες, στα α ν τ ί θ ε τ ά τους. Αν επιθυμώ ένα γεύμα ή αν θέλω να πάρω την ταχυδρομική άμαξα γιατί δεν νοιώθω αρκετά δυνατός για να κάνω το ταξίδι με τα πόδια, το χρήμα θα μου εξασφαλίσει και τον ζευγά και την άμαξα, δηλαδή μεταφέρει τις επιθυμίες μου από το βασίλειο της φαντασίας στην πραγματικότητα, τις μεταφράζει από την ύπαρξη τους σαν σκέψη, φαντασία και επιθυμίες σε α ι σ θ η τ ή πραγματική ύπαρξη, από την φαντασία στη ζωή και από την φανταστική ύπαρξη σε πραγματική ύπαρξη. Σ΄αυτόν τον μεσολαβητικό ρόλο το χρήμα είναι η π ρ α γ μ α τ ι κ ή δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή δύναμη. Η α π α ί τ η σ η υπάρχει επίσης και για όσους δεν έχουν χρήμα, αλλά η απαίτησή τους, είναι απλώς ένα ψέμα της φαντασίας τους. Για μένα ή για οποιονδήποτε τρίτο η απαίτησή μου δεν έχει κανένα αποτέλεσμα, δεν υπάρχει. Κατά συνέπεια, για μένα παραμένει χ ω ρ ί ς π ρ α γ μ α τ ι κ ή υ π ό σ τ α σ η και χ ω ρ ί ς α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο. Η διαφορά ανάμεσα στην αποτελεσματική απαίτηση βασισμένη στο χρήμα και στην ατελέσφορη απαίτηση βασισμένη στην ανάγκη μου, στο πάθος μου, την επιθυμία μου κλπ., είναι η διαφορά ανάμεσα στο ε ί ν α ι και στη σ κ έ ψ η, ανάμεσα σε μια απεικόνιση που απλώς υπάρχει μέσα μου και σε μια απεικόνιση που υπάρχει έξω από μένα σαν π ρ α γ μ α τ ι κ ό α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο. Αν δεν έχω χρήματα να ταξιδέψω, δεν έχω την α ν ά γ κ η, δηλαδή στερούμαι πραγματικής και εφαρμόσιμης ανάγκης να ταξιδέψω. Αν έχω κλίση για σπουδές, και δεν έχω χρήματα για να ικανοποιήσω την κλίση αυτή, τότε δεν έ χ ω κλίση για σπουδές, δηλαδή στερούμε π ρ α γ μ α τ ι κ ή ς και ε φ α ρ μ ό σ ι μ η ς κλίσης. Αλλά αν πράγματι δεν έχω καμία κλίση για σπουδές, αλλά έχω τη θέληση κ α ι το χρήμα, τότε διαθέτω μια α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ή κλίση για σπουδές. Το χ ρ ή μ α, που είναι το εξωτερικό, καθολικό μ έ σ ο και δ ύ ν α μ η - που εκπηγάζει όχι από τον άνθρωπο σαν άνθρωπο και όχι από την ανθρώπινη κοινωνία σαν κοινωνία - για να μετατρέψει την φ α ν τ α σ ί α σε π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α και την π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α σ ε α π λ ή φ α ν τ α σ ί α μεταστρέφει τις π ρ α γ μ α τ ι κ έ ς α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ α ι φ υ σ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς σε καθαρά αφηρημένες απεικονίσεις και συνακόλουθα σε ατέλειες, και βασανιστικές φαντασιώσεις, όπως ακριβώς μεταστρέφει τις πραγματικές α τ έ λ ε ι ε ς και φ α ν τ α σ ι ώ σ ε ι ς - πραγματικά ανίκανες δυνάμεις που υπάρχουν μόνο στη φαντασία του ατόμου - σε π ρ α γ μ α τ ι κ έ ς ο υ σ ι α σ τ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς και ι κ α ν ό τ η τ ε ς. Κάτω από αυτό τον χαρακτηρισμό, το χρήμα είναι η καθολική αντιστροφή των ι δ ι α ί τ ε ρ ω ν χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ώ ν, τα οποία μεταστρέφει στα αντίθετά τους και προσδίνει στις ιδιότητες τους, αντιφατικές ιδιότητες. Έτσι το χρήμα εμφανίζεται σαν δύναμη α ν τ ι σ τ ρ ο φ ή ς σε σχέση προς το άτομο και προς εκείνους τους κοινωνικούς και άλλους δεσμούς που διατείνονται ότι είναι ο υ σ ί ε ς καθαυτές. Μεταμορφώνει την αφοσίωση σε προδοσία, την αγάπη σε μίσος, την αρετή σε φαυλότητα, τη φαυλότητα σε αρετή, τον υπηρέτη σε αφέντη, τον αφέντη σε υπηρέτη, την ανοησία σε λογική και τη λογική σε ανοησία. Από τη στιγμή που το χρήμα, σαν υπάρχουσα και ενεργός έννοια της αξίας, περιπλέκει και ανταλλάσει τα πάντα, είναι η καθολική σ ύ γ χ υ σ η και α ν τ α λ λ α γ ή όλων των πραγμάτων, ένας αντεστραμμένος κόσμος, η σύγχυση και η αντιστροφή όλων των φυσικών και ανθρώπινων ιδιοτήτων. Αυτός που μπορεί ν΄ αγοράσει θάρρος είναι γενναίος, ακόμα κι αν είναι ένας δειλός. Το χρήμα δεν ανταλλάσσεται για μια ιδιαίτερη ιδιότητα, για ένα ιδιαίτερο πράγμα, ή για οτιδήποτε ιδιαίτερο από τις ουσιαστικές δυνάμεις του ανθρώπου, αλλά για ολόκληρο τον αντικειμενικό κόσμο του ανθρώπου και της φύσης. Κοιταγμένο από την άποψη του ατόμου που το κατέχει, το χρήμα ανταλλάσσει κάθε ιδιότητα για κάθε άλλη ιδιότητα και αντικείμενο, ακόμα κι αν είναι αντίθετη. Είναι η δύναμη που συμφιλιώνει τ΄ αδύνατα και υποχρεώνει τις αντιφάσεις να ενωθούν. Αν πάρουμε τον ά ν θ ρ ω π ο σαν ά ν θ ρ ω π ο, και τη σχέση του προς τον κόσμο ανθρώπινη, τότε η αγάπη μπορεί να ανταλλαγεί μόνο με αγάπη, η εμπιστοσύνη μόνο με εμπιστοσύνη, κλπ. Αν επιθυμείς να απολαύσεις την τέχνη, πρέπει να είσαι καλλιτεχνικά καλλιεργημένο πρόσωπο. Αν επιθυμείς να επηρεάσεις άλλους ανθρώπους πρέπει να είσαι ένα άτομο που πραγματικά μπορεί να παρακινεί και να ενθαρρύνει τους άλλους. Κάθε μία από τις σχέσεις σου προς τον άνθρωπο και τη φύση πρέπει να είναι μια ε ι δ ι κ ή έ κ φ ρ α σ η, ανταποκρινόμενη στο αντικείμενο της θέλησης σου, της δικής σου π ρ α γ μ α τ ι κ ή ς α τ ο μ ι κ ή ς ζωής. Αν αγαπάς χωρίς να προκαλείς την επιστροφή της αγάπης, αν, δηλαδή δεν είσαι ικανός, με την ε κ δ ή λ ω σ η του εαυτού σου σαν πρόσωπο που αγαπά, να κάνεις τον εαυτό σου ένα πρόσωπο που το αγαπούν, τότε η αγάπη σου είναι μία ανικανότητα και μία δυστυχία".

Η μυστηριακή δύναμη του χρήματος βρίσκεται στη φύση του, σαν αποξενωμένη ειδολογική ουσία του ανθρώπου που αποξενώνεται η ίδια πουλώντας τον εαυτό της. Το χρήμα, συμπέραινε ο Μαρξ, είναι η αλλοτριωμένη ικανότητα του ανθρώπινου γένους!

*Εκδόσεις "Γλάρος", σελ. 161 - 167.